სახელმწიფოს ჩარევა ბაზრის პროცესებში უნდა იყოს გაწონასწორებული და დაფუძნებული გრძელვადიანი ეკონომიკური და სოციალური შედეგების გათვალისწინებაზე. სომხეთის მაგალითი კი გვიჩვენებს, თუ რა პრობლემებს ქმნის არასწორად განხორციელებული რეგულაციური პოლიტიკა — ის არა მხოლოდ ბიზნესს აყენებს ზიანს, არამედ ამცირებს საგადასახადო შემოსავლებს და საფრთხეს უქმნის სოციალურ სტაბილურობასაც.

2022 წლიდან სომხეთის მთავრობა სისტემატურად ამკაცრებს აზარტული თამაშების ინდუსტრიის კანონმდებლობას. ეს ცვლილებები ეკონომიკური გათვლების ნაცვლად, უფრო მეტად პოლიტიკურმა მოტივებმა განაპირობა და უკვე გამოიწვია ლეგალური ოპერატორების რაოდენობის შემცირება, სამუშაო ადგილების დაკარგვა და საგადასახადო შემოსავლების კლებაც.

2025 წლისთვის დაგეგმილი კანონების შემდგომი გამკაცრება და გადასახადების გაზრდა საფრთხეს უქმნის ბაზრის საბოლოოდ დესტაბილიზაციას, რაც აიძულებს ლეგალურ ბიზნესებს ან დატოვონ ქვეყანა, ან უკანა პლანზე გადავიდნენ. ასეთი გადაწყვეტილებების შედეგები შეიძლება შეუქცევადი გახდეს და სიტუაციის გამოსწორება მომავალში უკიდურესად რთული იქნება.

როგორც სხვა შემთხვევებში, ამ რეგულაციების შემმუშავებელი პირები შედეგებზე პასუხისმგებლობას არ იღებენ. მათ არ აინტერესებთ, რამდენი კომპანია დაიხურება, რამდენი ადამიანი დაკარგავს სამსახურს და როგორ იმოქმედებს ეს ეკონომიკაზე.

პრაქტიკაში, დაუსაბუთებელი აკრძალვები და გადაჭარბებული გადასახადები მხოლოდ ხელს უწყობს ჩრდილოვანი ბაზრის ზრდას, რომელიც სწრაფად იკავებს ლეგალური სექტორის დატოვებულ ნიშას. შედეგად, ზარალდება არა მხოლოდ ბიზნესი, არამედ სახელმწიფო, რადგან კარგავს კონტროლს ინდუსტრიაზე და მილიონობით დოლარის საგადასახადო შემოსავალს.

მთავრობის ოფიციალური არგუმენტები, როგორიცაა მოსახლეობის დაცვა და ბიუჯეტის შემოსავლების ზრდა, შესაძლოა პირველადი შეხედულებით დამაჯერებლად ჟღერდეს, თუმცა სხვა ქვეყნების გამოცდილება აჩვენებს, რომ შედეგი საპირისპიროა.

როდესაც ლეგალური ბიზნესი, რომელიც კანონიერად იხდის გადასახადებს და მონაწილეობს სოციალურ პროგრამებში, იძულებულია დატოვოს ბაზარი, მის ადგილს იკავებს არალეგალური სექტორი. ეს სექტორი არა მხოლოდ არ ქმნის ბიუჯეტში შემოსავლებს, არამედ აჩენს დამატებით რისკებს მოთამაშეებისთვის, რადგან იგი სახელმწიფო რეგულაციების მიღმა მოქმედებს.

სომხეთში აზარტული თამაშების რეგულირების გამკაცრების ძირითადი შედეგები:

1. საგადასახადო შემოსავლების კლება – ბიუჯეტი კარგავს მნიშვნელოვან შემოსავალს.
2. უმუშევრობის ზრდა – ლეგალური ოპერატორების დახურვა იწვევს მასობრივ დათხოვნებს.
3. არალეგალური ბაზრის გაფართოება – სახელმწიფო კარგავს კონტროლს ინდუსტრიაზე.
4. სოციალური პროგრამების შემცირება – ქველმოქმედებისა და სპონსორობის პროექტების შემცირება.

თუ სახელმწიფოს ნამდვილად სურს მოქალაქეთა დაცვა და ბიუჯეტის შემოსავლების გაზრდა, მან აკრძალვების ნაცვლად ლეგალური ბაზარი უნდა განავითაროს, შექმნას ეფექტური კონტროლის მექანიზმები და მხარი დაუჭიროს პასუხისმგებლიან თამაშს.

2022-2023 წლებში ქვეყანაში მიღებულმა მკაცრმა შეზღუდვებმა მნიშვნელოვნად შეამცირა აზარტული თამაშების ბაზარზე პოზიციონირება. ძირითადი შეზღუდვები მოიცავდა ქვემოთ ჩამოთვლილ მიმართულებებს:

• რეკლამის აკრძალვა – აზარტული თამაშების რეკლამირება აიკრძალა მედიაში, ქუჩებში და ონლაინ პლატფორმებზე (გარდა სპეციალიზებული საიტებისა).
• შეზღუდული წვდომის წერტილები – ოპერატორებს უფლება აქვთ იმუშაონ მხოლოდ ოთხ განსაზღვრულ ზონაში, რის გამოც ბევრმა ბიზნესმა სხვა რეგიონებში საქმიანობა შეწყვიტა.
• მოთამაშეთა შეზღუდვები – თამაშებში მონაწილეობის შეზღუდვამ და სავალდებულო იდენტიფიკაციამ შეამცირა პოტენციური მომხმარებლების რაოდენობა.

ფინანსური ზიანი და სოციალური შედეგები

• აზარტული თამაშების ობიექტების მასობრივმა დახურვამ საგადასახადო შემოსავლების კლება გამოიწვია.
• ათასობით ადამიანმა დაკარგა სამუშაო, განსაკუთრებით იმ რეგიონებში, სადაც დასაქმების შესაძლებლობები შეზღუდულია.
• ადგილობრივი მეწარმეები, რომლებიც ფლობდნენ სათამაშო ობიექტებსა და ტერმინალებს, იძულებულნი გახდნენ ბიზნესები დაეხურათ.
• რეკლამის, კომერციული უძრავი ქონების გაქირავებისა და მომსახურების სექტორებში ბიზნეს აქტივობამ იკლო.
• 2020 წელს აზარტული თამაშების სექტორმა სომხეთის ბიუჯეტში 85 მილიონი დოლარი შეიტანა. 2024 წლისთვის ეს მაჩვენებელი თითქმის განახევრდა და 40 მილიონ დოლარამდე შემცირდა.
• შემოსავლის კლებამ სოციალურ პროგრამებზე დაფინანსების შემცირება გამოიწვია.
• 2025 წელს დაგეგმილი საგადასახადო ზრდა, სავარაუდოდ, ბაზარზე დარჩენილი კომპანიების სრულ განადგურებას გამოიწვევს, რაც ბიზნესის მთლიანად ჩრდილოვან სექტორში გადასვლას ნიშნავს.

როდესაც ლეგალური ბაზარი იძულებით მცირდება, არალეგალური სექტორი ბუნებრივად იკავებს მის ადგილს:

• ჩნდება ულიცენზიო ონლაინ კაზინოები და ფსონების კომპანიები, რომლებიც VPN-ების მეშვეობით ოპერირებენ.
• კომპანიები რეგისტრირდებიან კურასაოში, მალტასა და კვიპროსში, ხოლო სომეხ მომხმარებლებს მაინც ემსახურებიან.

აზარტული თამაშების ობიექტების რაოდენობა 2020 წელს 455-დან 2024 წელს 45-მდე შემცირდა.

აზარტული თამაშების ინდუსტრია არ არის მხოლოდ მსხვილი კომპანიები, არამედ ფრენჩაიზები, მცირე დარბაზები, ლატარიის მაღაზიები, ფსონების პუნქტები, რომლებმაც შექმნეს სამუშაო ადგილები და მხარი დაუჭირეს ადგილობრივ ეკონომიკას.

მცირე ბიზნესი დაზარალდა, მათ შორის ბარები და კაფეები სათამაშო აპარატებით, დამოუკიდებელი ფსონების მაღაზიები და ლატარიის ჯიხურები, რაც ადგილობრივი მეწარმეების შემოსავლის წყარო იყო.

მათი ადგილი კანონიერ ჩარჩოს მიღმა მომუშავე არალეგალურმა ოპერატორებმა დაიკავეს. ხელისუფლების ერთ-ერთი მთავარი კრიტიკა ისაა, რომ უარს ამბობს აზარტული თამაშების ინდუსტრიის წარმომადგენლებთან კონსულტაციებზე. გადაწყვეტილებები მიიღება ცალმხრივად, მეწარმეებისა და ექსპერტების მოსაზრებების გათვალისწინების გარეშე. რ არსებობს ყოვლისმომცველი პროგრამა აზარტულ თამაშებზე დამოკიდებული ადამიანების დასახმარებლად; გონივრული რეგულაციის ნაცვლად, ხელისუფლება უბრალოდ კრძალავს ბიზნესს. იგნორირებულია ეკონომიკური შედეგები, კაპიტალის გადინება, უმუშევრობის ზრდა და არალეგალური ბაზრის განვითარება.

2025 წლიდან სომხეთი აზარტული თამაშების ინდუსტრიისთვის კიდევ უფრო მკაცრ საგადასახადო პირობებს განახორციელებს.

მთავრობის შეცდომების შედეგები

1. ინდუსტრიის სრული განადგურება – ასობით კომპანიისა და ათასობით სამუშაო ადგილის დაკარგვა.
2. კაპიტალისა და მოთამაშეების გადინება საერთაშორისო ოფშორულ პლატფორმებზე.
3. საგადასახადო შემოსავლების მკვეთრი შემცირება (განსხვავებით მოსალოდნელი ზრდისგან).
4. არალეგალური და უკონტროლო აზარტული თამაშების გაფართოება.
5. სოციალური დაძაბულობის ზრდა (უმუშევრობა და რეგიონებიდან ბიზნესის გასვლა).
6. კრიმინალისა და არალეგალური სათამაშო ობიექტების შესაძლო მატება – სახელმწიფო კონტროლის გარეშე, აზარტული თამაშები ჩრდილში გადაინაცვლებს.
7. მოქალაქეთა დაცვის მექანიზმების არარსებობა (აზარტულ თამაშებზე დამოკიდებულება არ გაქრება – მხოლოდ რეგულირება დაიკარგება).

გამოსავალი: ალტერნატიული სტრატეგია

თუ სომხეთის მთავრობას ნამდვილად სურს ინდუსტრიის რეგულირება და არა მისი განადგურება, მაშინ აუცილებელია სტრატეგიის გადახედვა:

• ლეგალური ბაზრის შენარჩუნება არალეგალური სექტორის გაძლიერების ნაცვლად.
• გონივრული რეგულაცია ტოტალური აკრძალვების ნაცვლად.
• სოციალური პროგრამების განხორციელება აზარტულ თამაშებზე დამოკიდებულების წინააღმდეგ.
• საგადასახადო პოლიტიკის გადახედვა ბიზნესის მდგრადობის მხარდასაჭერად.

მხოლოდ დაბალანსებული მიდგომა მისცემს სახელმწიფოს საშუალებას, შეინარჩუნოს ბიუჯეტის შემოსავლები, სამუშაო ადგილები და სტაბილური ეკონომიკური გარემო, არალეგალური ბაზრის ხელშეწყობის გარეშე. აკრძალვები ვერ გააქრობს მოთხოვნას – ისინი მხოლოდ ართმევენ სახელმწიფოს კონტროლსა და შემოსავლებს. მხოლოდ გონივრული რეგულაციების გატარება წარმოადგენს ერთადერთ გზას, რომელიც ეკონომიკურ სარგებელს მოიტანს.